W dzisiejszym wpisie postaram się w kilku zwięzłych zdaniach opisać instytucję zachowku. Sądzę, że jest to kwestia istotna, gdyż często dotyka każdego z nas. Niejednokrotnie Klienci przychodzą z wizytą do Kancelarii i pytają na czym polega zachowek i dlaczego mają dzielić się spadkiem z testamentu z bratem, który w ogóle nie interesował się rodzicami i wyjechał za granicę nie utrzymując z nimi kontaktu, a teraz domaga się od nich pieniędzy.
Przed udzieleniem odpowiedzi na to pytanie, dla uporządkowania należy doprecyzować, że instytucja zachowku ma na celu ochronę najbliższych osób spadkodawcy w sytuacji, w której rzeczony spadkodawca sporządzi testament który zawierał będzie rozporządzenia cedujące jego majątek na osoby obce przy pominięciu jego najbliższych, którzy tym samym zostaną pozbawieni udziału w spadku. Zdarza się również, że testator (spadkodawca sporządzający testament) celowo wymienia w testamencie tylko jednego spadkobiercę z kręgu osób najbliższych pomijając inną z uwagi na jej zachowanie względem testatora (przywołany na wstępie przykład).
Kto zatem jest uprawniony do zachowku? Zgodnie treścią art. 991 § 1 KC uprawnionymi do zachowku są zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki, etc.), małżonek spadkodawcy oraz jego rodzice, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Oznacza to zatem, że rodzice spadkodawcy będą uprawnieni do zachowku jedynie w sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych mogących i chcących dziedziczyć, ponieważ rodzice dziedziczą z ustawy dopiero w przypadku braku zstępnych spadkodawcy.
Po ustaleniu kręgu osób uprawnionych do zachowku rodzi się kolejne pytanie o wysokość należnego zachowku. Z odpowiedzią przychodzi raz jeszcze art. 991 § 1 KC, który mówi, iż co do zasady wysokość zachowku przypadającego uprawnionemu wynosi 1/2 udziału, jaki otrzymałby, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. W wyjątkowych sytuacjach rozmiar zachowku zwiększa się jednak do 2/3 udziału. Dzieje się tak, jeżeli uprawniony do zachowku w chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni.
Mając na uwadze powyższe kwestie możemy finalnie odpowiedzieć na zadane na wstępie pytanie, tj. komu uprawnienie do zachowku nie przysługuje. Sytuacja ta dotyczy osób, które są traktowane tak, jakby nie dożyły otwarcia spadku (osoby, które zrzekły się dziedziczenia, zostały uznane za niegodne dziedziczenia, lub które odrzuciły spadek), osób wydziedziczonych i małżonka wyłączonego od dziedziczenia na podstawie szczególnych przepisów. Jednakże pamiętać należy, że jeśli zstępnemu spadkodawcy z opisanych wyżej przyczyn nie przysługuje roszczenie o zachowek, roszczenie to przysługuje zstępnym pozbawionego uprawnienia (poza sytuacją, gdy w umowie o zrzeczenie się dziedziczenia zastrzeżono, że jego skutki rozciągają się także na zstępnych zrzekającego się). W opisanym stanie faktycznym, jedynie testator w swoim testamencie mógłby pozbawić wspomnianego na wstępie brata uprawnienia do zachowku poprzez jego wydziedziczenie. Co istotne testator może pozbawić uprawnionego prawa do zachowku wówczas, gdy: 1) uprawniony wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; 2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; 3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Powyższy wpis nie stanowi porady prawnej. W celu przeanalizowania poszczególnej sprawy należy skontaktować się z prawnikiem i przedłożyć mu dokumentację dotyczącą danego stanu faktycznego.